Katılım Bankacılığı

Kâr ve Zarara Katılma Hesapları, katılım bankalarına yatırılan fonların bu kurumlarca kullandırılmasından doğacak kâr ve zarara katılma sonucunu veren, karşılığında hesap sahibine önceden belirlenmiş herhangi bir getiri ödenmeyen ve anaparanın geri ödenmesi garanti edilmeyen fonların oluşturduğu hesaplardır. Katılma hesapları mudârebe (emek sermaye ortaklığı) esas alınarak açılan hesaplardır. Bu hesaplara para yatıran müşteriler, katılım bankası ile kâr zarar ortaklığı yapmış olurlar ve başlangıçta belirlenen kâr paylaşım oranına göre, elde edilen kârı paylaşırlar.

Özel Cari Hesaplar, katılım bankalarınca sunulan bir hesap türüdür. İstenildiğinde kısmen veya tamamen geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen fonların oluşturduğu bu hesaplar, Türk parası veya döviz cinsinden olabildiği gibi, gerçek veya tüzel kişi adına da açılabilirler. Bu hesaplarda herhangi bir limit söz konusu değildir.

Emek-sermaye ortaklığıdır. Bir tarafın sermaye, diğer tarafın emek ortaya koyup işletmeyi üstlenmesiyle kurulan ve elde edilen kârı paylaşma esasına dayanan ortaklık türüdür. Katılım bankalarının kullandığı bir fon toplama ve fon kullandırma enstrümanıdır. Katılım bankalarının fon toplama enstrümanları arasında, mudarebe katılım hesapları en büyük paya sahiptir. Mudarebe işleminde fon fazlası olan taraf (müşteri) elindeki fon fazlasını belli bir vadede değerlendirmesi için fon toplayan katılım bankası mudarebe havuzlarına yatırmaktadır. Paylaşım oranı iki taraf arasında önceden anlaşmayla belirlenmektedir. Havuzlarda biriken bu fonlar farklı yatırımlara yönlendirilmekte ve bu yatırımlardan elde edilen kâr miktarları ilgili havuzlara aktarılarak banka paylaşım oranı doğrultusunda sermaye sahibine düşen kâr miktarı ödenmektedir. Ayrıca fon kullandırım tarafında da bir finansman enstrümanı olarak kullanılmaktadır.

Yatırım vekâleti işlemleri, vekâleti esas alarak yapılmaktadır. Bir kimsenin sermayesini, ücretli ya da ücretsiz olarak işletmek üzere gerçek veya tüzel bir kişiyi kendi adına yetkilendirmesiyle gerçekleşir. Bu işlemde sermaye sahibi olan tarafa müvekkil; sermayeyi değerlendirmesi için yetki verilen tarafa vekil adı verilmektedir. Vekil bu fonu belirli projelerin finansmanında kullanarak, elde edilen kârı ve zararı sermaye sahibine aktarmaktadır. Katılım bankalarının hali hazırda likidite yönetiminde kullandıkları yatırım vekâletinde herhangi bir getiri garantisi bulunmayıp yapılan işlemlerde tahmini getiri üzerinden anlaşmaya varılmaktadır. Katılım bankalarında bir fon toplama yöntemi olarak kullanılmaktadır.

Tüketim ödüncüdür. Para ya da misli bir malı bir fazlalık talep etmeden ödünç vermeye denir. Katılım bankacılığında özel cari hesaplarda, karz-ı hasen kredilerinde ve kredi kartında karz-ı hasen verilmesi işlemlerinde kullanılır.

Kâr beyanı ile satımdır. Günümüz katılım bankacılığı uygulamalarında müşterinin talimatı ve satın alma vaadi ile bir malın katılım bankası tarafından ilk satıcıdan, müşterisine verdiği vekâletle genellikle peşin alınıp üzerine belirli bir kâr ilave edilerek müşteriye vadeli olarak satılması esasına dayanan işlem seti ya da bu işlem setindeki nihai satım akdidir. Buna finansal alım-satım da denmektedir. Katılım bankacılığının en önemli fon kullandırma yöntemlerinden biridir.

Sermaye ortaklığı veya kar-zarar ortaklığı olarak da bilinen müşareke, iki veya daha fazla şahsın belirli bir miktar sermaye koyarak, birlikte iş yapmak ve meydana gelecek kâr veya zararı paylaşmak üzere kurdukları ortaklıktır. Katılım bankacılığında bir fon kullandırma yöntemi olarak kullanılan müşareke, bazı proje finansmanlarında katılım bankasının söz konusu projeye ortak olması yoluyla gerçekleşmektedir. Ancak bankaların kuruluş ve uzmanlık alanı işletmecilik olmadığından işletmenin yönetiminde doğrudan rol almak yerine, yönetimi, proje alanında uzmanlığı olan diğer tarafa bırakırlar. Bu tür bir finansman yönteminde katılım bankası, projenin zarar etme riskini ya da proje ortaklarından kaynaklanacak sorunları da üstlenmekte ancak bununla birlikte hem yüksek getiri sağlama imkânı elde etmiş hem de ülke ekonomisine ve istihdama doğrudan katkı sağlamış olmaktadır.

Bir varlığın menfaatinin (kullanım ve yararlanma haklarının), belli bir süre için, kira bedelini ödemeyi üstlenen tarafa temlik edilmesini sağlayan sözleşme türüdür. Katılım bankacılığında icare; kiralama, alt kiralama, hizmet finansmanı, kasa kiralama ve kiraya dayalı bankacılık hizmetleri (para aktarma, tahsilat yapma, fatura ve vergi ödeme) gibi ürün ve hizmetlerde kullanılmaktadır.

Tüketilmeden kullanılabilen bir varlığın menfaatinin finansman sağlama amacıyla belirli bir süre için müşteriye devredilmesi işlemidir. Bu işlemde üç taraf söz konusudur. Bunlar yatırımcı (müşteri), katılım bankası ve üreticidir. Yatırımcı ihtiyaç duyduğu malı seçer ve satın alınması için katılım bankasıyla finansal kiralama sözleşmesi imzalar. Katılım bankası da malı alıp yatırımcıya teslim eder. Yatırımcı başta anlaşılan vadelerde bankaya kira ödemesini yapar. Ödemeler tamamlanınca mal sembolik bir bedelle veya bedelsiz olarak yatırımcıya devredilir. Buna göre yatırımcının menfaatinden istifade ettiği varlığın mülkiyeti finansal kiralama sözleşmesinde akdedilen süre dâhilinde katılım bankasında bulunmaktadır.

Nakit ihtiyacı duyan bir firmanın ya da şahsın henüz üretmediği standart bir malı (hububat, bakliyat, çimento vs.) ileri bir vadede teslim etmek üzere peşin bedelle satmasına selem denilir. Katılım bankacılığı ürünleri arasında bulunan selem, hâlihazırda yaygın olarak kullanılmamakla birlikte özellikle tarım ürünlerinin finansmanında kullanılabilecek bir yöntemdir.

Eser sözleşmesi de denilen istisna, belli bir ücret karşılığında nitelikleri belirlenmiş bir eseri imal ettirmek üzere yapılan sözleşmeleri ifade eder. İstisna akdi yapım/imal gerektiren ürünleri konu alır. Bu sözleşmelerde yapılacak ürünün niteliklerinin, miktarının, işin ve bedelinin vadesinin belirlenmesi gerekir. Yarım kalmış kooperatiflerin tamamlanmasında, toplu konutların finansmanında, müteahhitlik işlerinde, araç, gemi, uçak gibi büyük yapı işlerinin finansmanında katılım bankaları istisna akdinden faydalanabilmektedir.

Döviz ticaretini konu edinen işlemler, İslam hukukunda sarf akdi olarak değerlendirilir.  Buna göre hakiki ya da itibari paraların birbirleriyle veya diğer paralarla mübadelesi belirli şartlara tabi olarak gerçekleştirilir. Katılım bankaları, döviz almak ya da satmak isteyen müşterilerine işlem peşin olmak kaydıyla döviz alım satımı yapmaktadır. Peşin olarak yapılan döviz mübadelesi işlemlerine spot döviz işlemi denilmekte ve bu işlemde bedellerin her ikisi de akdin yapıldığı sırada karşılıklı olarak teslim edilmektedir. Katılım bankalarında ayrıca kıymetli maden hesapları da oluşturulabilmektedir. Bu hesaplar aracılığıyla yatırımcılar kıymetli madenlere yatırım yapabilmekte; genellikle altın ve gümüşe yatırım imkânı sunulmaktadır. Teslimin hükmi bir şekilde gerçekleştiği kıymetli maden hesaplarında belli şartlar altında fiziki teslim de yapılabilmektedir. Bu hesaplar, özel cari hesap olabildiği gibi katılma hesabı da olabilmektedir.

Kefâlet, bir borcun ifası hususunda, üçüncü bir tarafın asıl borçlunun sorumluluğuna katılarak alacaklıya karşı ifayı taahhüt etmesi anlamına gelmektedir. Katılım bankacılığında sunulan teminat mektupları, kabul, aval ve akreditifler gibi teminatların temelini oluşturur.

Bir tür finansal sertifika, yatırım sertifikasıdır. Her türlü varlık ve/veya hakkın finansmanını sağlamak amacıyla ihraç edilen ve sahiplerinin bu varlık ve/ veya haktan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymet türüdür. Arkasında yatan sözleşmeye göre sukuk; icâre sukuk, mudarebe sukuk, müşareke sukuk, hibrit sukuk vb. türlere ayrılır. Yatırımcılarına sabit kira geliri sağlaması ve istendiğinde ikinci elde satılma imkânı vermesi sebebiyle, kira sertifikası (icâre sukuku) daha fazla tercih edilmektedir. Bu tür sukuklar ülkemizde ilk sukuk ihraçlarında da tercih edilmiş olduğu için Türkiye’de sukuk kelimesi “kira sertifikası” kelimesi ile özdeşleşmiş olsa da esasen sukukun sadece icâre ile yapılanını temsil etmektedir.

Bir organizatör şirket yönetiminde katılımcıların bir yönüyle bağış diğer yönüyle ortaklık sermayesi niteliği taşıyan primler ödeyerek, gerçekleşecek risklere karşı birbirleriyle yardımlaşma ve dayanışma yoluna gitmelerini sağlayan ve faizsiz yöntemlerle çalışan sigorta sistemi yani katılım sigortacılığıdır. Diğer bir deyişle, katılımcıların kendileri ile diğer katılımcıların tazminat ve/veya birikim ödemelerine ilişkin taleplerinin karşılanmasını temin etmek amacıyla oluşturulan risk fonuna katkıda bulundukları, söz konusu fonun sigortacılık faaliyeti yapmasına izin verilmiş bir sigorta şirketi tarafından katılım finans ilkelerine uygun olarak yönetildiği ve ortak risk paylaşımı ile dayanışma esaslarına dayanan sigorta türüdür.

Bireysel veya kurumsal yatırımcılardan katılma payı karşılığında toplanan paralar ya da menkul kıymetler ve değerli madenler gibi varlıklarla oluşturulan ve inançlı mülkiyet esasına göre hisse senedi, tahvil/bono, kira sertifikaları, özel sektör borçlanma araçları, repo-ters repo gibi sermaye piyasası araçları ile altın ve diğer kıymetli madenlerde yatırımcılar hesabına işletilen mal topluluğudur. Bu fon faizsiz finans ilkelerine uygun olarak oluşturulur ve işletilirse “katılım yatırım fonu” adını alır.